Yazar: Bünyamin ESEN*

E-Yaklaşım / Ekim 2024 / Sayı: 382

I- GİRİŞ

Refah devleti politikalarının en önemlilerinden birini sosyal sigortalar ve sosyal güvenlik sistemleri oluşturmaktadır. Sosyal sigortalar, belirli şartları karşılayan bireylere sosyal ve fiziksel risklere karşı güvence sağlayan, katılımın zorunlu olduğu ve hizmetlerinden yararlanmak için prim ödenmesi gereken bir sosyal güvence sistemidir. Sosyal sigortalar çalışma yaşamına katılım/ çalışma esaslı olarak bireyleri kapsamına alarak onlara sosyal güvence sunar. Sosyal güvenlik ise, bireylerin, gelirlerine bakılmaksızın toplum huzurunu ve refahını bozan sosyal tehlikelerin verdiği zararlardan “insan hakkı” ve esas itibariyle de “devlet görevi” olarak primli ya da primsiz sistemlerin kullanılması suretiyle korunmasını sağlayan sistemdir. Bu doğrultuda ülkemizde sosyal güvenlik hakkı, Anayasamızın 60. maddesindeki “Herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar” hükmünden kaynağını almakta olan bir temel haktır.

Ülkemiz sosyal güvenlik sisteminde zorunluluk esası uygulanmakta olup, belirli çalışmaları yapan ve belirli statülere girecek şekilde iş hayatına dahil olan kişilerin sosyal sigortalı olmaları zorunlu tutulmaktadır. Zorunlu olarak sigortalı olan bu kişilerin ücret ve gelirlerinden sosyal sigortalar primi ödemesi veyahut da ödeme yükümlüsü kişi tarafından bildirilmesi zorunlu bulunmaktadır. Bu şekilde ödenen primler 5510 sayılı Kanun ve ilgili diğer mevzuatta tanımlanan sosyal güvenlik yardımlarının bireylere yapılmasına esas teşkil etmektedir.

Örneğin; malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortalarına belirli prim ödeme gün sayısı kadar prim ödeyen/adına bildirilen ve sigortalılık süresi ve yaş şartlarını yerine getiren sigortalılara yaşlılık aylığı bağlanması söz konusu olmaktadır.

Genel kural olarak Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)’ya ödenen primlerin geri alınabilmesi mümkün değildir. Ancak bunun istisnası 5510 sayılı Kanun’da tanımlanan iki hal bulunmaktadır. Bu hallerden ilki prime esas kazanç üst sınırını aşan tutarlara ait primlerin sigortalı hissesinin sigortalıya ödenebilmesidir. İkincisi ise yaşlılık veya ölüm toptan ödemesi uygulamasıdır. Kanunda özel olarak tanımlanan bu iki hal dışında ödediğiniz primleri Sosyal Güvenlik Kurumu’ndan geri alabilmek mümkün bulunmamaktadır.

Bu makalede Sosyal Güvenlik Kurumu’na ödenen sosyal sigortalar primlerinin hangi şartlarda ve nasıl iade alınabileceği hususu açıklanmıştır.

II- SOSYAL GÜVENLİK PRİMLERİ VE PRİMLERİN İADE HALLERİ

Ülkemizde vatandaşların sosyal güvenlik ve sosyal sigortalılıkları temel Sosyal Güvenlik Kanunu olan 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun([1]) çerçevesinde belirlenmektedir. Sosyal sigortalar kapsamında ülkemizde uygulanan sigortalılık türleri kısa vadeli sigorta kolları ve uzun vadeli sigorta kollarını kapsamaktadır. Kısa vadeli sigorta kolları iş kazası ve meslek hastalığı sigortası, hastalık sigortası ve analık sigortasıdır. Ülkemizdeki uzun vadeli sigorta kolları ise malûllük sigortası, yaşlılık sigortası ve ölüm sigortasını kapsar. Keza, 5510 sayılı Kanun uyarınca uygulanan Genel Sağlık Sigortası ile 4447 sayılı Kanun([2]) uyarınca uygulanan İşsizlik Sigortası, ülkemizde uygulanan diğer sigortalılık kollarındandır. Uluslararası İşgücü Örgütü (ILO)’nun sosyal sigortaların temel unsurlarından saydığı dokuz temel sigortalılık kolundan Ailevi Yükler Sigortası ile Bakım Sigortası ise ülkemizde uygulama bulmamıştır.

Ülkemizde uygulanan şekli ile sosyal güvenlik olgusunu ise “primsiz rejim” ve “primli rejim” olarak iki ayrı başlıkta değerlendirmek mümkündür. Primsiz rejimde bireyler herhangi bir prim ödemeksizin, kanunda sayılan şartları yerine getirdikleri için ve özünde bir sosyal yardım niteliğinde olarak aylık, gelir veya ödeneklere hak kazanırlar. Örneğin 65 yaşını doldurmuş muhtaç, güçsüz ve kimsesiz Türk vatandaşlarına bağlanan 2022 sayılı Kanun([3]) aylığı bu türden bir primsiz ödemedir.