Yazar: Erol GÜNER*

E-Yaklaşım / Şubat 2024 / Sayı: 374

I- GİRİŞ

İşçinin, İş Yasası’nda düzenlenmiş süreler içinde çalıştırılması esastır. Ancak bazı nedenlerle çalışma süreleri aşılabilir. Normal çalışma süresinin aşılması hali için Yasa da fazla çalışma kavramının kullanıldığı görülmektedir. Fazla çalışmayı, Yasa da yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık 45 saati aşan çalışma olarak ifade edebiliriz. Dolayısıyla, Yasa da belirtilen nedenlerle haftalık çalışma süresi olan 45 saatin üzerinde yapılan çalışmalar “fazla çalışma” olarak değerlendirilecektir. Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği hallerde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar “ fazla sürelerle çalışma”  olarak kabul edilmektedir. Haftalık çalışma süresinin iş sözleşmesi ya da toplu iş sözleşmeleri ile 45 saatin altında belirlenmesi halinde, bu haftalık çalışma süresinin üzerinde yapılan çalışmalar Yasa’da fazla çalışma değil, fazla süreli çalışma olarak ifade edilmiştir. İş Yasası’nın 63. maddesine göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal çalışma süresinin aşmamak koşuluyla bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa bile bu çalışmalar fazla çalışma olarak kabul edilmemektedir. Denkleştirme döneminin 2 ay olduğu, toplu iş sözleşmeleri 4 aya kadar çıkarılabileceği hüküm altına alınmıştır (4857-41, 63. Md.).

Makalede, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesinin 4. ve 5. fıkraları ile İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nin 6. maddesinde düzenlenen fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmanın karşılığının ücret yerine serbest zaman olarak kullanılması düzenlemesini irdelemeye çalışacağız.

II- YASAL DÜZENLEME

Fazla çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma ile Ücreti 4857 sayılı İş Yasası’nın 41. maddesinde düzenlenmiştir. İş Yasası’nın Fazla Çalışma Ücreti başlıklı 41. maddesine göre;

4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesine göre; Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır. 63. madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile bazı haftalarda toplam kırk beş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz. Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir.

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.

63. maddenin son fıkrasında yazılı sağlık nedenlerine dayanan kısa veya sınırlı süreli işlerde ve 69. maddede belirtilen gece çalışmasında fazla çalışma yapılamaz.

4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesine göre; “ ……… Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. 63. maddenin son fıkrasında yazılı sağlık nedenlerine dayanan kısa veya sınırlı süreli işlerde ve 69. maddede belirtilen gece çalışmasında fazla çalışma yapılamaz. Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir. Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz. (Ek fıkra: 10/9/2014-6552/4 md.) Bu Kanunun 42. ve 43. maddelerinde sayılan hâller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz. (Ek fıkra: 10.09.2014-6552/4 md.) Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, bu Kanun’un 42. ve 43. maddelerinde sayılan hâllerde haftalık otuz yedi buçuk saati aşan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yüzden az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenir. (1)(2) Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaların ne şekilde uygulanacağı çıkarılacak yönetmelikte gösterilir.”

Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma 4857 sayılı İş Yasası’nın 41. maddesinde genel esasları ile hüküm altına alınmıştır. Söz konusu madde hükümleri aynı yasanın 63. maddesi ve 41 ile 63. maddeye istinaden çıkarılan yönetmelikler de (İŞ KANUNUNA İLİŞKİN FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA YÖNETMELİĞİ, İŞ KANUNUNA İLİŞKİN ÇALIŞMA SÜRELERİ YÖNETMELİĞİ) dikkate alınarak uygulanmaktadır.

III- FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMADA SERBEST ZAMAN UYGULAMASI

4857 sayılı İş Kanunu’nda getirilen en önemli yeniliklerden biri de, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yapan işçiye fazla çalışma ücretinin yerine serbest zaman kullanma hakkının tanınmasıdır. 1475 sayılı İş Kanunu’nda böyle bir düzenleme bulunmamaktaydı. Bu yeni düzenleme sadece fazla saatlerle çalışmaya özgü bir düzenlemedir. Zorunlu nedenlerle yapılan fazla saatlerle çalışma ya da olağanüstü fazla çalışmada serbest zaman verilmesi Kanunda düzenlenmemiştir. Zorunlu ve olağanüstü hallerde yapılan fazla çalışmaların karşılığını düzenleyen 4857 sayılı İş Kanunu’nun madde 42/2 ve madde 43/2 hükümleri, kanunun sadece 41. maddesinin bir…