Yazar: Bünyamin ESEN*

E-Yaklaşım / Nisan 2024 / Sayı: 376

I- GİRİŞ

Türkiye’de işçi ve işveren ilişkilerini düzenleyen temel Kanun olan 4857 sayılı İş Kanunu’nu([1]) ve alt mevzuatında işçilerin çalışma saatleri ve fazla çalışma usulleri ayrıntılı olarak belirlenmiştir.

Buna göre günlük normal çalışma süresi 7,5 saat olup, haftalık ise en çok 45 saattir. Haftalık 45 saati aşan çalışmalar 4857 sayılı Kanunda “fazla çalışma”, iş sözleşmesinde haftalık çalışma süresi 45 saatin altında belirlenmiş ise belirlenmiş olan çalışma saati ile 45 saate kadar yapılan fazladan çalışmalar ise “fazla sürelerle çalışma” olarak belirlenmiştir. Fazla çalışılan her bir saat için yüzde elli, fazla sürelerle çalışılan her bir saat içinse yüzde yirmi beş artırımlı olarak ücret ödenmesini gerektirmektedir.

4857 sayılı İş Kanunu halk arasında “fazla mesai” olarak da ifade edilen fazla çalışma ve ya fazla sürelerle çalışma için işveren tarafından işçinin onayının alınmış olmasını aramıştır. Bir işyerinde fazla çalışma yaptırmak isteyen işveren işçisinden yazılı bir onay almalıdır. Fazla çalışmanın izin şartına bağlanmış olması işçinin korunması ve çalışma saatlerinin keyfi bir şekilde tek taraflı olarak belirlenerek belirsizleşmesini önlemeye yöneliktir.

Bu makalede öncelikle fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmanın tanımı yapılmış, sonrasında ise 4857 sayılı İş Kanunu ve alt mevzuatı gereğince işverenlerin işçilerinden almak zorunda oldukları fazla mesai onayı zorunluluğu çeşitli boyutları ile izah edilmiştir.

II- 4857 SAYILI İŞ KANUNUNDA NORMAL ÇALIŞMA SÜRESİ, FAZLA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA

4857 sayılı İş Kanunu’na göre genel bakımdan işyerlerinde normal günlük çalışma süresi 7,5 saat normal haftalık çalışma süresi ise en çok 45 saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi ise, söz konusu bu işlerin ağır niteliği dikkate alınarak; günde en çok yedi buçuk, haftada en çok otuz yedi buçuk saat olarak belirlenmiştir (4857: Md. 63).

Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilecektir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilmektedir. Turizm sektöründe dört aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz; şu kadar ki, denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile altı aya kadar artırılabilmektedir (4857: Md. 63). Denkleştirme usulünün uygulandığı işyerlerinde, İşçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak kaydıyla, bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışma fazla çalışma sayılmaz.

İş Hukukumuz çerçevesinde haftalık normal çalışma süresi olan 45 saati aşan çalışmalar, fazla çalışma olarak kabul edilmektedir. Fazla çalışmalar ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi işverence belirlenecek nedenlerle yapılabilecektir. Yapılan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal saatlik ücret miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenmelidir (4857: Md. 41)([2]). Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar “fazla sürelerle çalışma” adını almaktadır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenmelidir (4857: Md. 41)([3]).

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilme hakkına da sahiptir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanabilecektir (ÇSGB, 2004a: Md. 6).

Halk arasında “mesai”, “fazla mesai”, “mesai çalışması” gibi kavramlar gündelik dilde İş Hukuku’ndaki hem fazla çalışma hem de fazla sürelerle çalışmayı kapsayacak şekilde kullanılmaktadır.

Fazla çalışma süresine İş Kanunumuzda yıllık bir üst limit de getirilmiştir. Buna göre fazla çalışma sürelerinin toplamı günde 11 saatten, bir yılda 270 saatten fazla olamaz (4857: Md. 41). Bu süre sınırı, işyerlerine veya yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir (ÇSGB, 2004a: Md. 5). Daha açık bir ifade ile, bir işçiye bir takvim yılı içerisinde en fazla 270 saat fazla mesai yaptırılabilecek olup, bunun üzerinde fazla mesai yaptırılması yasal değildir([4]).

Fazla çalışma sürelerinin hesaplanmasında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat gibi hesaba katılır.

III- FAZLA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMADA ONAY ALMA ZORUNLULUĞU

Yazının Tamamı İçin Abone Olun