Yazar: Bilal SIRÇA*

E-Yaklaşım / Şubat 2024 / Sayı: 374

I- GİRİŞ

Enflasyon, bir ekonomide mal ve hizmet fiyatlarının sürekli ve istikrarlı bir şekilde artış gösterdiği ekonomik olgudur. Bu artış, belirli bir dönemdeki fiyat seviyelerinin önceki döneme göre yükselmesi olarak ifade edilir.

İşletmeler iktisadi kıymetlere esas varlık ve kaynaklarını, elde edilme ya da edinme tarihlerinde mal olma (tarihi maliyet) fiyatlarını dikkate alarak kayıtlara almaktadır. Belirli dönemlerde (bilanço tarihi) yapılan değerleme işlemleri ise, 213 sayılı Vergi Usul Kanunu’nun “Değerleme” başlıklı üçüncü kitabının birinci kısmında yer alan esaslara göre yerine getirilmektedir.

Vergi mevzuatımızda işletmelerin varlık ve kaynaklarının değerlerinin enflasyonda meydana gelen değişmelere doğrultusunda yeniden belirlenmesi 213 sayılı Vergi Usul Kanunu’nun “Değerleme” başlıklı üçüncü kitabının birinci kısmında mükerrer 298. maddesinde hüküm altına alınmıştır.

Bilindiği üzere, ticari ve zirai kazancın tespit edilmesi sırasında, Vergi Usul Kanunu’nun değerlemeye ait hükümlerine de uyulur. Bu kapsamda belirli şartların varlığı altında yapılması zorunlu olan enflasyon düzeltmesi de ait olduğu Kanun bölümü dolayısıyla bir değerleme işlemidir.

213 sayılı Kanun’un mükerrer 298. maddesinin (A) fıkrası uyarınca enflasyon düzeltmesi, aynı fıkranın (9) numaralı bendinde belirtilenler hariç, kapsam dâhilindeki mükelleflerden hesap dönemi takvim yılı olanlar tarafından en son 2004 takvim yılı itibarıyla yapılmıştır. Müteakip takvim yıllarında ise 2020 takvim yılına kadar gerekli koşulların oluşmaması nedeniyle, 2021 ve 2022 takvim yıllarında da aynı Kanun’un Geçici 33. maddesiyle enflasyon düzeltmesi 2023 takvim yılı sonuna kadar ertelendiğinden, 2005 ila 2022 takvim yıllarında (18 yıl) enflasyon düzeltmesi yapılmamıştır.

Genel anlamda enflasyon düzeltmesi, paranın satın alma gücündeki değişmeler nedeniyle gerçek durumu ifade edemeyen mali tabloların, gerçek durumu ifade eder hale gelmelerini sağlamak üzere düzeltme işlemine tabi tutulmasıdır.

213 sayılı Kanun’un mükerrer 298. maddesinin (A) fıkrasında enflasyon düzeltmesi, “mali tablonun ait olduğu tarihteki satın alma gücü cinsinden hesaplanması” şeklinde tanımlanmıştır. Buna göre enflasyon düzeltmesi, mali tablolarda yer alan parasal olmayan kıymetlerin Türk Lirası değerlerinin, tablonun ait olduğu tarihteki değerine yükseltilmesinden ibaret bir işlemdir. Düzeltme, parasal olmayan kıymetlerin enflasyon düzeltmesinde dikkate alınacak tutarlarının düzeltme katsayıları ile çarpılması suretiyle gerçekleştirilecektir.

Kollektif, adî komandit ve adî şirketler dâhil kazançlarını bilanço esasına göre tespit eden gelir veya kurumlar vergisi mükelleflerinin, 2023 takvim yılı (kendilerine özel hesap dönemi tayin edilenlerde 2024 yılında biten özel hesap dönemi) sonu itibarıyla, 213 sayılı Kanun’un Geçici 33. maddesi gereğince, 2023 hesap dönemine ilişkin mali tablolarını mezkûr madde ve aynı Kanun’un mükerrer 298 inci maddesinin (A) fıkrası hükümleri çerçevesinde enflasyon düzeltmesine tabi tutmaları gerekmektedir.

Enflasyon düzeltmesine tabi tutulacak kalemler parasal olmayan kalemler olarak sayılmıştır. Bu kalemler arasında avans hesaplarının ayrı bir yeri olduğunu düşünüyoruz. Avanslar bilançoda hem varlık hem de kaynak kısmında yer almaktadır. Avansların parasal veya parasal olmayan kaynak olarak tespiti, enflasyon düzeltmesin tabi tutulması ve düzeltme sonrası ilgili hesaba mahsuben kapatılması önem arz etmektedir.

II- AVANS HESAPLARINDA ENFLASYON DÜZELTMESİ

Avanslar gelecekte yapılacak olan mal veya hizmet teslimleri karşılığında peşin alınan veya verilen değerleri ifade eder, bu itibarla, alıcı tarafından satıcıya verilen avanslar, belirli bir malın teslimini veya belirli bir hizmetin yerine getirilmesini isteme hakkını temsil etmekte ve sonuç olarak emtianın veya hizmetin maliyetine dönüşmekte, emtianın/hizmetin toplam bedelinden ise mahsup edilmektedir. Satıcının alıcıdan aldığı avanslarda, satış amacıyla gelecekte yapılacak mal ve hizmet teslimleri ile ilgili olarak peşin tahsil edilmekte ve teslim edilecek mal veya görülecek hizmetin bedelinden mahsup edilerek işlem yapılmaktadır.

Enflasyon düzeltmesine tabi tutulacak iktisadi kıymetler parasal olmayan varlık ve kaynaklardır. Parasal olmayan kıymetler, ulusal para değerindeki değişmelere rağmen satın alma güçleri değişmeyen kıymetler olarak ifade edilmektedir. Söz konusu tanımdan, yasal kayıtlarda yer alan bedellerinde herhangi bir değişme olmayan iktisadi kıymetlerin uygulamada parasal olmayan kıymet olarak dikkate alınacağı anlaşılmaktadır. Maliyeti intikali zorunlu olan faiz, kur farkı gibi unsurlar nedeniyle bedelleri değişen iktisadi kıymetler bu kriterin dışındadır. Zaten bu unsurları ihtiva eden stok, duran varlık gibi kıymetlerin dikkate alınacak düzeltmeye esas değerleri, bu unsurların tenzili (reel olmayan finansman maliyeti) suretiyle bulunacaktır.

Tek düzen hesap planında yer alan avans hesapları aşağıdaki gibidir:

159 Verilen Sipariş Avansları

195 İş Avansları

196 Personel Avansları

259 Verilen Avanslar

269 Verilen Avanslar

279 Verilen Avanslar

340 Alınan Avanslar

349 Alınan Diğer Avanslar

440 Alınan Avanslar

449 Alınan Diğer Avanslar

555 seri No.lu Vergi Usul Kanunu Genel Tebliğinde yer alan 2 No.lu ekte parasal olmayan kıymetler sayılmıştır. Tebliği ekine (Ek-2) göre, 159, 259, 340 ve 440 No.lu avans hesapların parasal olmayan kıymet olarak değerlenebileceği belirtilmiştir. 269, 279 No.lu avans hesapları ise parasal kıymet olarak nitelendirilmiştir. Bu tasniften, avans hesabı neticesinde maddi bir varlığın elde edilecek olması/edilmesi halinde söz konusu hesabın parasal olmayan kıymet olarak değerlendirmesi ve enflasyon düzeltmesine tabi tutulması gerektiği anlaşılmaktadır.

269 ve 279 No.lu avans hesaplarının parasal kıymetler arasında yer almasının nedeni, elbette bazı hallerde bu avansların karşılığında maddi bir varlık elde edilememesidir. 159 ve 259 No.lu avans hesapları karşılığında her halde maddi bir varlık (stok, duran varlık) elde edileceğinden parasal olmayan kıymetler arasında…